Cổ phần hóa đại học công

Ý tưởng cổ phần hóa/tư nhân hóa đại học công ở Việt Nam là một ý tưởng phiêu lưu và hết sức khó hiểu. Ý tưởng này cũng vấp phải sự phản đối của hầu hết các nhà giáo dục. Điều đáng lưu ý là trong khi tiến trình cổ phần hóa bị chậm lại gần đây cùng với sự phình to của các tập đoàn nhà nước được chính phủ hỗ trợ tín dụng, bảo lãnh vay nợ...thì một số người trong chính phủ lại muốn biến các trường đại học thành các công ty cổ phần.

Trên VNN có bài khá chi tiết của TS. Vũ Thành Tự Anh, Giám đốc nghiên cứu Chương trình Fulbright Việt Nam về vấn đề này.

Mô hình phát triển đại học trên thế giới rất đa dạng. Ở các nước châu Âu, hầu hết (thậm chí ở một số nước như Phần Lan hay Ai-len, toàn bộ) các trường đại học là trường công và nhận được sự hỗ trợ của Nhà nước. Ở Mỹ, bên cạnh hệ thống trường công rộng rãi còn phát triển một hệ thống trường tư. Bản thân các trường công cũng nhận được nguồn thu rất đa dạng: từ ngân sách của bang, từ đóng góp của các nhà hảo tâm, đóng góp của cựu sinh viên và tiền đóng học phí của sinh viên. Với việc nhận ngân sách của bang, các trường công thường sẽ áp dụng mức học phí thấp hơn cho sinh viên là cư dân của bang (in-state), thường chỉ bằng 1/2 tới 1/3 học phí áp dụng cho sinh viên ngoài bang (outstate). Gần đây, người ta đã bắt đầu nhắc tới việc "tư hữu hóa" trường công ở Mỹ, nhưng thực chất vấn đề không phải là tư hữu hóa mà chỉ là hiện tượng tỷ lệ vốn ngân sách của chính phủ rót cho các trường công ngày càng thu hẹp trong các năm gần đây, và các trường công phải tăng học phí hay huy động nguồn tài trợ từ các nguồn tư nhân khác. Tỷ lệ tài trợ của chính quyền bang hay thành phố cho các trường đại học công ở Mỹ đã giảm từ 74% ngân sách vào năm 1991 xuống còn 64% vào năm 2004. Có một số trường hợp đặc biệt như Đại học Virginia tuy là đại học công nhưng phần đóng góp của chính quyền bang rất thấp, chỉ chiếm 8% ngân sách của trường. Tính trung bình, năm 2000, khoảng 4,5% ngân sách của các bang ở Mỹ được sử dụng để tài trợ cho hệ thống giáo dục đại học công.

Điều đáng chú ý là ở Mỹ, tuyệt đại đa số các trường tư đều là các cơ sở giáo dục phi lợi nhuận, thường do một hội đồng quản trị quản lý với mục đích phi lợi nhuận. Chỉ có rất ít trường tư là hoạt động vì mục đích lợi nhuận và đều là các trường nhỏ, không tên tuổi. Cả lý thuyết lẫn thực tiễn đều cho thấy giáo dục là một loại hàng hóa đặc biệt, không thể coi nó là một hàng hóa thông thường như que kem, cái bút để có thể kinh doanh chỉ với động cơ lợi nhuận. Ngay một người chủ trương để thị trường quyết định mọi thứ (kể cả kêu gọi hợp pháp hóa ma túy) như nhà kinh tế được giải Nobel là Milton Friedman cũng không ủng hộ việc tư nhân hóa các trường công. Thay vào đó, ông đề xuất sử dụng các phiếu giáo dục (school voucher) nhằm tăng quyền tự do lựa chọn trường học của người đi học. Hiểu nôm na đó là phiếu chi tiền cho phép người học có thể lựa chọn học ở trường nào tùy ý mình, nhưng chỉ được sử dụng để đi học thôi chứ không dùng được cho mục đích khác. Hiện nay ở một số nơi tại Mỹ, người ta đã áp dụng thí điểm school voucher cho các trường phổ thông. Trong bài của anh Tự Anh cũng nhắc tới school voucher như một giải pháp có thể. Tuy nhiên, hiệu quả của school voucher vẫn còn là một vấn đề bàn cãi, và thường nó chỉ được sử dụng cho giáo dục phổ thông chứ chưa cho giáo dục đại học.

Cả lý thuyết và kinh nghiệm quốc tế đều cho thấy đề án tư nhân hóa trường công ở Việt Nam, biến chúng thành các công ty cổ phần là một sáng kiến hết sức khó hiểu. Chưa kể việc một số người sẽ thu được rất nhiều lợi nhuận từ việc này thì việc biến các đại học công thành công ty cổ phần (nghe nói dự kiến ban đầu là 15 đại học?) thì chuyện biến các đại học công thành công ty cổ phần cũng sẽ làm lệch lạc hoàn toàn định hướng giáo dục. Chẳng hạn, chắc chắn hoạt động nghiên cứu ở các cơ sở đại học này sẽ bị xem nhẹ vì không mang lại lợi nhuận ngay lập tức, thay vào đó sẽ là xu thế ồ ạt tuyển sinh và đầy ứ các ngành học được coi là "thời thượng".

Việc cải tổ đại học công là việc cần thiết nhưng hoàn toàn có thể nâng cao hiệu quả hệ thống đại học này bằng các biện pháp thực chất hơn như tăng quyền tự chủ cho các trường đại học, mở rộng hệ thống đại học tư thục, kiểm soát chất lượng của các trường qua các chỉ tiêu cần đạt, minh bạch hóa hệ thống...Ở đây, tôi không có ý định bàn gì về việc làm thế nào để cải cách đại học công. Đã có mấy nhóm nghiên cứu cả trong nước và ngoài nước quy tụ những giáo sư, những nhà nghiên cứu giáo dục có uy tín và kinh nghiệm tìm hiểu và đề xuất về những giải pháp trong vài năm qua (còn việc Bộ Giáo dục lắng nghe họ như thế nào thì tôi không rõ). Như tôi được biết thì hình như không có ai trong số các nhà nghiên cứu này ủng hộ việc cổ phần hóa giáo dục. Google các bài viết liên quan tôi cũng không tìm được nhà giáo dục hay chuyên gia kinh tế có uy tín nào ủng hộ việc này*. Thế nhưng đề án vẫn cứ được tiến hành và quy chế về cổ phần hóa đại học (cùng một số thứ khác) sẽ sớm được trình lên Thủ tướng.

Dù thế nào thì sự cải thiện giáo dục đại học là cả một quá trình đòi hỏi nhiều công việc, nhiều cố gắng, nhiều sự điều chỉnh. Chứ còn biến đại học công thành đại học tư không phải là liều thuốc tiên để chữa cho cả hệ thống đang rệu rã, yếu kém, bất công và tham nhũng. Nó không khác gì việc Nhà nước bán tháo, rũ bỏ trách nhiệm của mình. Ngay cả ở Nga, ở Đông Âu khi các nước này tư nhân hóa ồ ạt nền kinh tế, người ta cũng không nghĩ tới việc "cổ phần hóa" các trường đại học công.


*Sáng nay thì thấy có bài phỏng vấn TS. Nguyễn Đức Thành, Giám đốc CEPR thuộc ĐH Quốc gia trong đó TS. Thành ủng hộ cổ phần hóa đại học. Luận điểm của TS. Thành là ""Giáo dục là khoản đầu tư chứ không ai cho không tri thức cả. Cổ phần hoá sẽ tạo động lực mạnh mẽ cho giáo dục". Mặc dù thừa nhận tính chất ảnh hưởng ngoại biên của giáo dục nhưng theo phân tích của anh Thành thì giáo dục cũng không khác gì bất cứ loại hàng hóa nào khác. Các phân tích của anh Thành chỉ chung chung như trong sách giáo khoa đối với một hàng hóa bất kỳ chứ cũng không gắn với thực tế giáo dục Việt Nam.